του Γιώργου Κουμπούρη, γεωπόνου – ερευνητή, υπευθύνου Εργαστηρίου Ελαιοκομίας, Ινστιτούτο Ελιάς, Υποτροπικών & Αμπέλου Χανίων, ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ
Σε συνέχεια μιας επιτυχημένης προσπάθειας την περασμένη πενταετία στην Ισπανία, όπου σε πολλούς ελαιώνες εφαρμόστηκαν παρεμβάσεις βελτίωσης της βιοποικιλότητας, ξεκινά μια νέα συνεργασία σε όλη τη Μεσόγειο για διάδοση των δοκιμασμένων πρακτικών, με τίτλο LIFE Ζωντανοί Ελαιώνες. Στην Ελλάδα, έχει επιλεγεί για συμμετοχή στη συνεργασία το Ινστιτούτο Ελιάς, Υποτροπικών Φυτών και Αμπέλου ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, που για τα επόμενα πέντε χρόνια θα συνεργαστεί με ομάδες παραγωγών για τη διάδοση φιλοπεριβαλλοντικής καλλιέργειας της ελιάς με έμφαση στην προστασία της φύσης.
Οι ελαιώνες έχουν μεγάλη κοινωνική και περιβαλλοντική σημασία στην Ευρωπαϊκή Ένωση: 1,9 εκατ. αγροκτήματα, 15 εκατ. θέσεις εργασίας και κύκλος εργασιών 9 δισ. ευρώ είναι μερικά σημαντικά στοιχεία.
Είναι, επίσης, ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας με βάση τα εξής χαρακτηριστικά: α) η τεράστια έκταση των ελαιοκαλλιεργειών στην Ευρώπη (62 εκατ. στρέμματα), β) η κοινωνικοοικονομική τους σημασία στο κέντρο βιοποικιλότητας της λεκάνης της Μεσογείου, γ) είναι στρατηγική καλλιέργεια στην οποία πρέπει να σταματήσουμε την απώλεια βιοποικιλότητας και να διατηρήσουμε το φυσικό μας κεφάλαιο.
Κύρια προβλήματα που αντιμετωπίζονται:
1. Απώλεια βιοποικιλότητας. Η μεγαλύτερη απώλεια βιοποικιλότητας στην ΕΕ σημειώνεται στις γεωργικές εκτάσεις. Η εντατικοποίηση και η απώλεια του φυσικού στοιχείου στο τοπίο έχουν προκαλέσει σοβαρή μείωση των πτηνών στην Ευρώπη (-52%, 300 εκατομμύρια πτηνά). Αυτό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό στους ελαιώνες, ένα βασικό αγροοικοσύστημα για τη βιοποικιλότητα.
2. Μη βιώσιμες χρήσεις γης και γεωργικές πρακτικές. Οι ελαιώνες αντιμετωπίζουν μια βαθιά περιβαλλοντική και οικονομική κρίση που δεν βρίσκει την κατάλληλη ανταπόκριση από τον δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα.
Η κρίση είναι αποτέλεσμα της εντατικοποίησης της γεωργίας και της συνεχώς αυξανόμενης έκτασης που καταλαμβάνουν ελαιώνες υψηλής πυκνότητας, που προκύπτουν από προηγούμενες προσεγγίσεις της ΚΑΠ.
Τα οικολογικά σχήματα του έργου Ζωντανοί Ελαιώνες έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικά. Θα είναι πιο βιώσιμα και κερδοφόρα, εάν, πέρα από τις επιδοτήσεις, υποστηριχθούν με προσεγγίσεις κοντά στην αγορά. Το έργο μπορεί να συμβάλει στην πράσινη γεωργία, υποστηρίζοντας τους ελαιοκαλλιεργητές να υιοθετήσουν γεωργικές πρακτικές, που ανταποκρίνονται στους περιβαλλοντικούς και κλιματικούς στόχους.
Η επέκταση της ελαιοκαλλιέργειας στις ξηροθερμικές περιοχές της Μεσογείου εγείρει περιβαλλοντικές ανησυχίες. Η επέκταση του μοντέλου καλλιέργειας Ζωντανοί Ελαιώνες σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας μπορεί να παρέχει ενδείξεις για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.
Βέλτιστες πρακτικές
Το έργο Ζωντανοί Ελαιώνες ενσωματώνει ένα σύνολο αποτελεσματικών και αποδεδειγμένων βέλτιστων πρακτικών για την ανάκτηση της βιοποικιλότητας και την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή.
Για παράδειγμα, η συνδυασμένη επίδραση της διατήρησης της φυσικής φυτοκάλυψης του εδάφους και της αυξημένης ποικιλομορφίας του τοπίου μέσω της αποκατάστασης μη παραγωγικών ζωνών στους ελαιώνες ενισχύει τη βιοποικιλότητα έως και 30%. Ομοίως, συγκεκριμένες πρακτικές του έργου LIFE Ζωντανοί Ελαιώνες, που στοχεύουν στη βελτίωση των υποδομών των ελαιώνων (μικρές λίμνες, γούρνες, συστάδες φωλιών), είναι αποτελεσματικές για τη διατήρηση πολλών προστατευόμενων ειδών.
Η αποτελεσματικότητα τέτοιων καλών πρακτικών σε μικρούς ελαιώνες, που αποτελούν το μεγαλύτερο μερίδιο στην ΕΕ, έχει επίσης αποδειχθεί. Έχει, επίσης, επαληθευτεί ότι η αποτελεσματικότητα των βέλτιστων πρακτικών του έργου LIFE Ζωντανοί Ελαιώνες ευνοεί τη δέσμευση άνθρακα στο αγροοικοσύστημα σε σύγκριση με πρακτικές που διατηρούν γυμνά εδάφη, όπως είναι η εντατική χημική ζιζανιοκτονία και το όργωμα.
Αυτές οι διαδικασίες είναι εύκολες στην εφαρμογή και οικονομικά αποδοτικές, λόγω του χαμηλού αντικτύπου τους στο κόστος παραγωγής. Στην Ισπανία, το 70% των ελαιοκαλλιεργητών ήταν πρόθυμο να τις υιοθετήσει στις πρακτικές διαχείρισης μέσω του LIFE Ζωντανοί Ελαιώνες.
Αυτό το ποσοστό αυξάνεται στο 94%, εάν επρόκειτο να λάβουν στήριξη της ΚΑΠ. Στην Ελλάδα, η διάδοση των καλών πρακτικών στους γεωργούς θα επιτευχθεί με δράσεις βιωματικής εκπαίδευσης και επίδειξης. Εξάλλου, ο ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, εκτός από τον τομέα της αγροτικής έρευνας, περιλαμβάνει και μια πολύ δραστήρια διεύθυνση αγροτικής κατάρτισης.
Αν και δεν είναι υποχρεωτικό, το μοντέλο LIFE Ζωντανοί Ελαιώνες μειώνει τη χρήση αγροχημικών, καθώς δεν είναι δυνατή η αποτελεσματική ανάκτηση της βιοποικιλότητας χωρίς βελτιστοποίηση και μείωση της χρήσης τους.
Οι Ζωντανοί Ελαιώνες αντιμετωπίζουν οικονομικά και περιβαλλοντικά προβλήματα από κοινού και προσπαθούν να τα λύσουν από βιοοικονομική άποψη. Επίσης, μετατρέπουν την ανακτημένη βιοποικιλότητα σε κερδοφορία μέσω μιας σφραγίδας πιστοποίησης που δείχνει στους καταναλωτές την περιβαλλοντική προστιθέμενη αξία του προϊόντος. Ο ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ μπορεί να συμβάλει σε αυτή την κατεύθυνση, αξιοποιώντας την τεχνογνωσία της διεύθυνσης διασφάλισης ποιότητας που εξειδικεύεται σε συστήματα πιστοποίησης στον αγροτικό τομέα.
Το μοντέλο προϋποθέτει μια προσέγγιση από το αγρόκτημα στο πιάτο, ενσωματώνοντας τη διατήρηση της βιοποικιλότητας στο επιχειρηματικό μοντέλο και στις οικονομικές αποφάσεις.
