του Κώστα Καραντινινή, καθηγητή στο Σουηδικό Πανεπιστήµιο Γεωργικών Επιστηµών
Αν αποσυνθέσεις τον συνεταιρισμό, στο τέλος θα μείνουν ένα «συν», μία «εταιρεία» και ένας «-ισμός». Που σημαίνει ότι με άλλα τόσα μπορείς να τον ξαναφτιάξεις.
Η σχεδόν ιερόσυλη αυτή παράφραση του ρητού του Ελύτη, ίσως μας βοηθήσει μεθοδολογικά. Να αποδομήσουμε δηλαδή και μετά να επανασυνθέσουμε τον συνεταιρισμό ετυμολογικά και σημασιολογικά.
«Συν». Ο «συν»εταιρισμός είναι κατ’ αρχήν μια μορφή συλλογικής επιχειρηματικότητας, ένα μείγμα προσωπικής και κεφαλαιουχικής εταιρείας. Σε τι άραγε διαφέρει ο συν-εταιρ-ισμός από μια οποιαδήποτε εταιρεία; Ας βγάλουμε, κατ’ αρχας, το συν– από τον συν–εταιρισμό.
«-ισμός». Η κβαντική φύση του συνεταιρισμού, να είναι δηλαδή ταυτόχρονα επιχείρηση αλλά και ιδεολογία αλλά και κίνημα (εξ ου και η κατάληξη «-ισμός»), δημιουργεί συχνά μια σύγχυση, όχι πάντα θετική. Οι συνεταιρισμοί αποτελούν ένα μεγάλο κομμάτι της παγκόσμιας οικονομίας. Το θεμέλιο των επιτυχημένων 21.000 αγροτικών ευρωπαϊκών συνεταιρισμών, με 6 εκατ. μέλη και τζίρο 350 δισ. ευρώ, είναι ο συνεταιρισμός ως επιχείρηση. Ας βγάλουμε λοιπόν και τον «-ισμό» από τη λέξη.
Τι απομένει από τον συνεταιρισμό, λοιπόν; Μια εταιρεία! «Εταιρεία είναι η οποιαδήποτε ένωση προσώπων φυσικών ή νομικών προς επίτευξη κάποιου κοινού σκοπού» (Βικιπαίδεια). Η συνεταιριστική επιχείρηση διαφέρει από την κεφαλαιουχική ως προς τη φύση των ιδιοκτητών της, ως προς τη διανομή των κερδών και ως προς τη διακυβέρνησή της. Αυτά όμως είναι θέματα που μπορούν να διευθετούνται από το καταστατικό κάθε εταιρείας.
Μικρή, μα τόσο μεγάλη
Ας μη βιαστούμε, όμως, να απαλλαγούμε από το «συν». Η ελληνική γεωργία έχει το πλεονέκτημα να είναι μικρή. Αποτελεί μόνο το 2,5% της ΕΕ, έχει ποικίλη γεωγραφική και κλιματολογική σύσταση, ως εκ τούτου τεράστια βιοποικιλότητα και έχει μια μακρά και αναγνωρίσιμη ιστορία. Δεν είναι μόνο μικρή στο σύνολο, αλλά και στα επιμέρους της.
Την αποτελούν 600.000 αγροτικές μονάδες με έναν μέσο κλήρο 40 στρεμμάτων. «Αυτός ο κόσμος ο μικρός» σε μέγεθος είναι «μέγας» τον αριθμό. Άρα, θεμελιώδες πρόβλημά του είναι η μικρή κλίμακα και ως εκ τούτου η μικρή αγοραία δυνατότητα. Η αδυναμία δηλαδή να επιτυγχάνει κρίσιμη μάζα, μερίδιο αγοράς και άρα υψηλές τιμές και εισόδημα. Η μικρή κλίμακα στην πρωτογενή παραγωγή είναι όμως αφενός συχνά αναπόφευκτη λόγω του ορεινού και του νησιωτικού ιδιώματος, αφετέρου δεν είναι απαραίτητα ανεπιθύμητη, αφού έτσι διατηρείται η πολυποικιλότητα.
Είναι όμως άκρως απαραίτητη εδώ μια συλλογικότητα, ώστε να επιτευχθούν οικονομίες κλίμακος και η αγοραία ισχύς στην εφοδιαστική αλυσίδα. Γι’ αυτούς τους λόγους, ίσως θα πρέπει να ξαναβάλουμε το «συν» στον συνεταιρισμό.
Ο ακρογωνιαίος λίθος του πολιτισμού
Η γεωργία και η αγροδιατροφή δεν είναι απλώς ακόμα μία οικονομική δραστηριότητα. Είναι το σώμα που γύρω του πλέκεται ο κοινωνικός και πολιτιστικός ιστός της ελληνικής επαρχίας.
Δεν είναι λαϊκισμός ούτε φολκλόρ να υποστηρίξει κανείς ότι ένα μεγάλο και εξαιρετικού ενδιαφέροντος κομμάτι της ελληνικής Ιστορίας και του τρέχοντος πολιτισμού και κουλτούρας βρίσκεται ακόμα εκεί. Άλλωστε, ένα μεγάλο μέρος των 30 εκατομμυρίων επισκεπτών, που συρρέουν κάθε χρόνο στην Ελλάδα στην –τουριστική– επαρχία, καταλύουν χωρίς καν να προσκυνήσουν την πρωτεύουσα και τα άλλα αστικά της κέντρα. Χωρίς τη βοήθεια αυτή του τουρισμού, αλλά κυρίως χωρίς την οικονομική βάση της πρωτογενούς παραγωγής, η επαρχία δεν θα υφίστατο.
Ίσως η δική μου γενιά να είναι από τις τελευταίες που έζησαν την άνθησή της. Η συνεχής συμπίεση του γεωργικού εισοδήματος ανά στρέμμα οδηγεί σε συσσώρευση και συγκέντρωση της γης σε όλο και λιγότερα χέρια και σε μεγαλύτερο ανά εκμετάλλευση εισόδημα του ιδιοκτήτη, που οδηγεί σε ακόμη μεγαλύτερη συσσώρευση.
Η συμπίεση της γης εισοδήματος προέρχεται κυρίως από τη συμπίεση του πλεονάσματος στην εφοδιαστική αλυσίδα, με μεγαλύτερα μερίδια αφενός στους προμηθευτές εισροών (λιπάσματα, χημικά κ.λπ.) και αφετέρου στους μεταποιητές και μεταπωλητές της αγροτικής παραγωγής.
Η συσσώρευση αυτή και η συμπίεση της γης εισοδήματος (ανά μονάδα) δεν οδηγεί πάντα ούτε σε μεγαλύτερη αποδοτικότητα, ούτε σε χαμηλότερες τιμές για τον καταναλωτή και συχνά ούτε σε καλύτερη ποιότητα και ποικιλία τροφίμων. Οδηγεί, όμως, με ακρίβεια στη συσσώρευση και στην κοινωνική, οικονομική, πολιτισμική και συχνά περιβαλλοντική απερήμωση της υπαίθρου. Μήπως πρέπει να ξαναδούμε τον «-ισμό» του συνεταιρισμού;
Συνεταιριστική βορά
Το μεγαλύτερο κομμάτι του αγροτικού συνεταιριστικού κινήματος στην Ελλάδα το κατασπάραξε η Σκύλλα του κράτους και η Χάρυβδη του κόμματος, το λεηλάτησε η πλεονεξία των ηγετών του, το καταρράκωσε η ανικανότητα των στελεχών του και το ευτέλισε η αδιαφορία και κυρίως η άγνοια των μελών του.
Η αλληλουχία δέκα νόμων και χιλίων τροποποιήσεων τα τελευταία εκατό χρόνια άφησαν πίσω τους δεκάδες χιλιάδες κουφάρια συνεταιρισμών. Για να ανατραπεί η φθίνουσα πορεία, όχι μόνο του συνεταιριστικού κινήματος αλλά αυτής καθ’ εαυτής της γεωργίας, της αγροδιατροφής και της ελληνικής υπαίθρου, χρειάζεται ένα νέο «αφήγημα» προς μια νέα συλλογικότητα, ένας νέος «-ισμός» στην ύπαιθρο, στη γεωργία και στην αγροδιατροφή. Ένας νέος «-ισμός» για τον συνεταιρισμό.
Τον συνεταιρισμό όχι απλά ως ιδεολογία και ως κίνημα, αλλά ως μια επιχειρησιακή ανάγκη, ως ένα απαραίτητο στρατήγημα άμυνας στην κατάρρευση και ως ένα βαρύ όπλο στην ανασύνταξη και στην αντεπίθεση της γεωργίας και της αγροδιατροφής. Για αυτό αποτελεί άμεση ανάγκη μια διαρκής και συστηματική εκπαίδευση των μελών και των στελεχών της γεωργίας και της αγροδιατροφής της χώρας.
