Ο φετινός χειμώνας είναι πραγματικός, με τα κρύα του, τα χιόνια και τις βροχές του. Η μία όψη είναι οι καταστροφές στις καλλιέργειες, υπάρχει όμως και η άλλη, ότι πρόκειται για φυσικά φαινόμενα απολύτως απαραίτητα για τα φυτά και τη γεωργική δραστηριότητα, πράγμα που με πολύ όμορφο τρόπο αποτύπωσαν οι αρχαίοι Έλληνες στον μύθο της Δήμητρας και της κόρης της, Περσεφόνης. Εξάλλου, τα τελευταία χρόνια, το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής επηρεάζει ολοένα και εντονότερα όχι μόνο την ποσότητα, αλλά και την ποιότητα της αγροτικής παραγωγής. O τακτικός καθηγητής Δενδροκομίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, Σταύρος Βέμμος παρουσιάζει όλα όσα χρειάζεται να γνωρίζει ο παραγωγός.

Τα μέτρα αντιμετώπισης των ζημιών από παγετούς

Ο ετήσιος βιολογικός κύκλος των καρποφόρων δέντρων, που αρχίζει την άνοιξη, συμπληρώνεται με τη βλαστική ανάπτυξη και την καρποφορία και κλείνει με την κατάσταση του λήθαργου, που εισέρχονται τα δέντρα στο τέλος φθινοπώρου – αρχές χειμώνα. Τότε σταματούν όλες οι λειτουργίες, δηλαδή κάθε ενεργή αύξηση των δέντρων. H κυριότερη μορφή λήθαργου για την αντιμετώπιση του χειμερινού ψύχους είναι ο ενδολήθαργος. Η είσοδος στον λήθαργο αρχίζει με τη σμίκρυνση της ημέρας το φθινόπωρο και την ταυτόχρονη σταδιακή πτώση της θερμοκρασίας. Ο χρόνος εισαγωγής στον λήθαργο εξαρτάται από το είδος του δέντρου και την ποικιλία (Πίνακας 1).

Η διακοπή της επιμήκυνσης του βλαστού είναι το ερέθισμα για μια σειρά διαδικασιών, που οδηγούν στον εγκλιματισμό και τη σκληραγώγηση των φυτών στο ψύχος. Οι βλαστοί των φυτών μπορεί να αντέξουν σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες που φθάνουν τους -40οC ή και χαμηλότερες.

Τα εσπεριδοειδή, επειδή είναι αειθαλή δέντρα, αντέχουν λιγότερο στις χαμηλές θερμοκρασίες του χειμώνα. Θερμοκρασίες κάτω των -5,5οC θεωρούνται επιζήμιες. Τα άνθη ζημιώνονται στους -1,6οC, στο στάδιο της καρπόδεσης στους -1,0οC, οι μικροί πράσινοι καρποί στους -2,2οC και οι ώριμοι καρποί στους -3,3οC.

dentrokomia

Η πτώση της θερμοκρασίας προκαλεί αφυδάτωση των κυττάρων και σχίσιμο των κυτταρικών μεμβρανών λόγω μηχανικής δράσης των παγοκρυστάλλων. Μακροσκοπικά, οι ιστοί χάνουν το πράσινο χρώμα τους που γίνεται αρχικά καφετί και στο τέλος μαύρο. Για τον λόγο αυτόν, τα συμπτώματα της ζημιάς από τον παγετό μοιάζουν με αυτά της καταστροφής από φωτιά. Οι ζημιές στα καρποφόρα δέντρα από τους παγετούς είναι μία από τις σημαντικότερες αιτίες μείωσης της παραγωγής στη χώρα μας. Τα αειθαλή δέντρα (εσπεριδοειδή και ελιά) είναι πιο ευαίσθητα στους παγετούς, επειδή φέρουν καρπούς και τον χειμώνα υφίστανται σοβαρότερες ζημιές.

Ο κύριος μηχανισμός αντοχής είναι ο λήθαργος και η σκληραγώγηση των δέντρων τον χειμώνα. Άλλοι τρόποι είναι η αύξηση των υδατανθράκων στους ιστούς, η διαμόρφωση μικρού μεγέθους κυττάρων, η αυξημένη συγκέντρωση αντιοξειδωτικών ουσιών και το χαμηλό υδατικό δυναμικό στα κύτταρα.

Οι παράγοντες που επηρεάζουν το μέγεθος των ζημιών από τους παγετούς είναι οι εξής:

  • Η θρεπτική κατάσταση των βλαστών και των δέντρων.
  • Η καρποφορία των δέντρων: Δέντρα που φέρουν καρπούς είναι περισσότερο εξασθενημένα.
  • Τα όψιμα ποτίσματα (Οκτώβριο) έχουν ως αποτέλεσμα την παρατεταμένη αύξηση των βλαστών και την καθυστέρηση εισόδου στον λήθαργο.
  • Το κλάδεμα: Αυστηρά και πρώιμα κλαδέματα (Νοέμβριο) εξασθενούν τα δέντρα και τα καθιστούν πιο ευαίσθητα στους παγετούς.
  • Τα ζιζάνια μειώνουν τη θερμοκρασία του εδάφους και την αντοχή των δέντρων στο ψύχος.
  • Προσανατολισμός: Τα κτήματα με έκθεση στον νοτιά και σε πλαγιές ζημιώνονται λιγότερο γιατί θερμαίνονται περισσότερο.
  • Τα ελαφρά αμμώδη εδάφη είναι περισσότερο ευαίσθητα στους παγετούς, γιατί δεν συγκρατούν μεγάλες ποσότητες νερού.
  • Θερμοκρασία: Η χαμηλή τιμή, η ταχύτητα πτώσης και η διάρκεια των χαμηλών θερμοκρασιών ρυθμίζουν το μέγεθος των ζημιών.
  • Υψηλότερη σχετική υγρασία ευνοεί τη μείωση των ζημιών.
  • Άνεμοι: Όσο πιο ισχυροί είναι τόσο μεγαλύτερες είναι οι ζημιές.

Τα καρποφόρα δέντρα, όταν βρίσκονται σε λήθαργο (χειμώνα), είναι πολύ ανθεκτικά σε χαμηλές θερμοκρασίες. Τα φυλλοβόλα δέντρα σπάνια ζημιώνονται από παγετούς τον χειμώνα, αντίθετα τα αειθαλή είναι πιο ευαίσθητα και, για τον λόγο αυτόν, καλλιεργούνται σε περιοχές με πιο ήπιους χειμώνες.

Όλα, όμως, τα καρποφόρα δέντρα είναι πολύ πιο ευαίσθητα στο ψύχος πριν εισέλθουν στον λήθαργο (τέλος φθινοπώρου) και κυρίως στο τέλος χειμώνα-αρχές άνοιξης στους πρώιμους ανοιξιάτικους παγετούς.

Τα μέτρα αντιμετώπισης διακρίνονται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες:

Α. Γενετική βελτίωση των ποικιλιών για το κάθε είδος δέντρου και επιλογή των πιο ανθεκτικών στο ψύχος ποικιλιών για εγκατάσταση νέων οπωρώνων.

Β. Προληπτικά μέτρα προστασίας: Είναι πολύ σημαντικά και είναι σχετικά εύκολο να εφαρμοστούν από τους παραγωγούς χωρίς υψηλό κόστος. Αναλύονται σε:

dentrokomia– Μέτρα κατά την εγκατάσταση νέου οπωρώνα. Να αποφεύγονται περιοχές που θεωρούνται ευαίσθητες στους παγετούς και τοποθεσίες με βορεινή έκθεση και μεγάλα υψόμετρα. Επίσης, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η σχετική αντοχή του κάθε είδους δέντρου στους παγετούς και να επιλέγονται οι πιο ανθεκτικές στο ψύχος ποικιλίες και υποκείμενα στις ευαίσθητες στους παγετούς περιοχές. Να αποφεύγονται τα ελαφρά αμμώδη εδάφη και η φύτευση των δέντρων να γίνεται μετά την παρέλευση των παγετών (στις αρχές της άνοιξης).

– Καλλιεργητικά μέτρα: Τα μέτρα αυτά στοχεύουν στη γρηγορότερη είσοδο των δέντρων στον λήθαργο και στην αύξηση της αντοχής τους στο ψύχος και, για τον λόγο αυτόν, έχουν ιδιαίτερη σημασία.

– Κλάδεμα: Να αποφεύγεται το πρώιμο κλάδεμα (από τον Νοέμβριο μέχρι τα τέλη Φεβρουαρίου) και να εφαρμόζεται στις αρχές με μέσα της άνοιξης, ανάλογα με το είδος του δέντρου και την περιοχή. Να αποφεύγεται το αυστηρό κλάδεμα, γιατί εξασθενεί τα δέντρα, και να εφαρμόζεται ψεκασμός με χαλκούχα σκευάσματα αμέσως μετά το κλάδεμα για την προστασία των δέντρων από προσβολές μυκήτων και βακτηρίων.

– Πότισμα: Να αποφεύγονται τα όψιμα ποτίσματα για να σταματήσει έγκαιρα η αύξηση των βλαστών, ώστε να μπουν τα δέντρα σε λήθαργο νωρίτερα.

– Έγκαιρη καταπολέμηση ζιζανίων: Θα πρέπει να γίνεται πριν από την έναρξη των παγετών. Συνιστάται η χρήση χορτοκοπτικών ή καταστροφέα και μόνο σε ειδικές περιπτώσεις με εφαρμογή ζιζανιοκτόνων.

– Λίπανση: Ο παραγωγός πρέπει να φροντίζει τα δέντρα του να βρίσκονται σε άριστη θρεπτική κατάσταση, γιατί αντέχουν περισσότερο στους παγετούς. Αυτό επιτυγχάνεται με την ισορροπημένη λίπανση N, P και K, που ελέγχεται με τη φυλλοδιαγνωστική (ανάλυση των φύλλων) και την ανάλυση του εδάφους. Αποφυγή υπερβολικής και όψιμης λίπανσης αζώτου (Σεπτέμβριο – Οκτώβριο), γιατί δίνει τρυφερή βλάστηση ευαίσθητη στους παγετούς. Η αζωτούχος λίπανση στις ευαίσθητες περιοχές να γίνεται από τα τέλη Φεβρουαρίου και μετά.

– Λίπανση με ικανοποιητικές, αλλά όχι υπερβολικές ποσότητες καλίου και βορίου, που αυξάνουν την αντοχή των δέντρων στο ψύχος.

– Εφαρμογή οργανικών λιπασμάτων που αυξάνουν τη συγκράτηση της υγρασίας του εδάφους.

Πίνακας 1. Αντοχή των κυριότερων φυλλοβόλων καρποφόρων δέντρων στο ψύχος (oC) και ανάγκες σε ώρες ψύχους για την έξοδο από τον λήθαργο

Είδος δέντρου Λήθαργος (χειμώνας) Έναρξη άνθησης Πλήρης άνθηση Ανάγκες σε ψύχος (ώρες)
Αμυγδαλιά -35 -4,0 250-400
Βερικοκιά -30 μέχρι -40 -3,3 -2,7 300-900
Δαμασκηνιά ευρωπαϊκή -20 -4,3 -4,0 700-1.700
Δαμασκηνιά ιαπωνική -15 600-1.500
Κερασιά -20 μέχρι -30 -2,8 -2,4 800-1.500
Ροδακινιά -15 -3,3 -2,7 650-1.200
Αχλαδιά -29 -3,2 -2,2 1.000
Μηλιά -30 μέχρι -40 -2,3 -2,2 800-1.700
Καρυδιά -11 700-1.500
Καστανιά -20
Φιστικιά -30 800-1.000
Φουντουκιά -24 -9,0 800-1.600
Ροδιά -10 150-400
Συκιά -12 100-350

Σημείωση: Οι ώρες ή οι μονάδες ψύχους υπολογίζονται για θερμοκρασίες μικρότερες των 7oC. Οι θερμοκρασίες του χειμώνα αναφέρονται στην αντοχή των βλαστών και όχι των ανθοφόρων οφθαλμών που, ανάλογα με το δέντρο, μπορεί να ζημιωθούν σε υψηλότερες θερμοκρασίες. Το στάδιο των μικρών καρπών είναι το πιο ευαίσθητο, αφού μπορεί να καταστραφούν στους -1 με -2oC.

Μέτρα για την άμεση προστασία των δέντρων

Ψεκασμοί και χειρισμοί ώστε να αποφύγουν οι καλλιεργητές την καταστροφή

– Ψεκασμοί με προστατευτικές ουσίες πριν από τον παγετό. Χρησιμοποιούνται κυρίως χαλκούχα σκευάσματα (κοσάιντ, οξυχλωριούχος χαλκός και άλλα). Τα σκευάσματα αυτά έχουν τρεις επιδράσεις, τη σκληραγώγηση των ιστών των δέντρων, την παρεμπόδιση της εγκατάστασης βακτηρίων, που είναι υπεύθυνα για τον σχηματισμό των παγοκρυστάλλων, και την καθυστέρηση της άνθησης.

– Η γλυκερίνη από μόνη της δρα προστατευτικά έναντι των παγετών ή σε συνδυασμό με τη βιταμίνη Ε που έχει αντιοξειδωτική δράση.

– Η μελάσα έδωσε καλά αποτελέσματα στην προστασία της ροδιάς και της ροδακινιάς.

– Ψεκασμός με 2,4,5-Τ 15 ώρες πριν από τον παγετό μείωσε τις ζημιές των χαμηλών θερμοκρασιών την άνοιξη στο στάδιο του μικρού καρπού.

dentrokomia– Ουσίες που καθυστερούν την άνθηση, όπως ο καολινίτης και ασβεστούχες ουσίες, το ethrel και το ethephon, χρησιμοποιούνται πριν από τον παγετό και καθυστερούν την έξοδο από τον λήθαργο.

– Ασβέστωμα του κορμού των δέντρων.

– Ψεκασμοί με διαλύματα κιτοκινινών (Kelp). Τα ορμονικά σκευάσματα σκληραγωγούν τα κυτταρικά τοιχώματα (αυξάνουν τα σάκχαρα στην εντεριώνη του ξύλου) και αυξάνουν την αντοχή των δέντρων στο ψύχος.

– Ουσίες που αυξάνουν την αντοχή των δέντρων: Χρησιμοποιούνται διάφορα σκευάσματα όπως το Frostgard, η ουρία, ο καολινίτης, το cultar, το μυκητοκτόνο Captan, χαλκούχα σκευάσματα, θερινά έλαια και γιββερελλίνες. Χρησιμοποιούνται, επίσης, οι βιταμίνες E, C, που είναι αντιοξειδωτικές, και η Vitamin E+glycerine.

– Αντιδιαπνευστικές ουσίες: Εμποδίζουν την απώλεια νερού από τα κύτταρα και αυξάνουν την αντοχή τους στον παγετό. Είναι αποτελεσματικές μόνο σε παγετούς ψυχρών αέριων μαζών. Χρησιμοποιούνται, επίσης, θερινά λάδια και η πινολίνη. Οι ψεκασμοί γίνονται πριν και μετά τον παγετό.

– Οσμωρυθμιστικές ουσίες: Αυξάνουν το οσμωτικό δυναμικό των κυττάρων και την αντοχή τους στο ψύχος. Εφαρμόζονται πριν και μετά τον παγετό. Τέτοιες ουσίες είναι η ουρία, οι βεταΐνες και η ζάχαρη.

Άμεσα προστατευτικά μέτρα

Τεχνητή ομίχλη: Μπορεί να εφαρμοστεί μόνο για παγετούς ακτινοβολίας, αλλά υπάρχει κίνδυνος εμφάνισης ασθενειών λόγω της υψηλής σχετικής υγρασίας.

Τεχνητή βροχή: Είναι αποτελεσματική μόνο σε παγετούς ακτινοβολίας και μπορεί εύκολα να εφαρμοστεί από τον παραγωγό, αλλά δεν ενδείκνυται για πολύ χαμηλές θερμοκρασίες. Οι μεγαλύτερες και συνεχόμενες παροχές νερού δίνουν καλύτερα αποτελέσματα. Η περιεκτικότητα του νερού σε άλατα πρέπει να είναι μικρότερη από 2 γραμμάρια/λίτρο. Τέλος, υπάρχει κίνδυνος σε βαριά εδάφη να προκληθούν ασθένειες στο ριζικό σύστημα των δέντρων.

Ανεμομείκτες: Χρησιμοποιούνται κυρίως στα εσπεριδοειδή με καλά αποτελέσματα στους παγετούς ακτινοβολίας. Η χρήση τους στα φυλλοβόλα (και ειδικά στη Β. Ελλάδα) είναι μάλλον αντιοικονομική.

Θέρμανση του οπωρώνα με την καύση διάφορων υλικών και δημιουργία προπετάσματος καπνού. Είναι αποτελεσματική μόνο σε παγετούς ακτινοβολίας.

Χρήση ανταγωνιστών των βακτηρίων

Τα βακτήρια Pseudomonas syringae και Erwinia herbicola είναι παγοπυρηνοποιητικά και υποβοηθούν τον σχηματισμό των παγοκρυστάλλων. Ψεκασμοί με ουσίες που καταπολεμούν τα βακτήρια, όπως ο ανταγωνιστής αυτών Candida sp, μείωσε τις ζημιές από τον παγετό. Τα χαλκούχα σκευάσματα έχουν θετική επίδραση, γιατί μειώνουν τον πληθυσμό των βακτηρίων αυτών στα δέντρα.

Προστατευτικά μέτρα αμέσως μετά τον παγετό, ψεκασμοί με:

  • Ουρία.
  • Εthrel και ethephon 100 μέρη στο εκατομμύριο (100 ppm)
  • Βιταμίνες E, C 0,1% και γλυκερίνη 3%
  • Γιββερελλίνες ή ακόμη και χαλκούχα σκευάσματα (κοσάιντ 0,4%) ή άλλα μυκητοκτόνα (κάπταν).

Καλύτερα αποτελέσματα μπορεί να δώσει ο συνδυασμός των πιο πάνω επεμβάσεων.

Αντιμετώπιση παγετόπληκτων δέντρων

  1. Μετά τη διαπίστωση ζημιών στα δέντρα και αφού η ελάχιστη θερμοκρασία ανέβει πάνω από τους 0oC, θα πρέπει να ψεκαστούν άμεσα με χαλκούχα ή άλλα σκευάσματα για την προστασία από βακτηριολογικές ή μυκητολογικές προσβολές. Οι ίδιοι ψεκασμοί μειώνουν και τις προσβολές από τα παγοπυρηνοποιητικά βακτήρια και βοηθούν στο κλείσιμο των πληγών.

2. Αν οι ζημιές είναι σοβαρές και υπάρχουν σχισίματα βραχιόνων και κορμού στα δέντρα, θα πρέπει εκτός των ψεκασμών να γίνεται επάλειψη με αλοιφή εμβολιασμού.

3. Η λίπανση των παγετόπληκτων δέντρων πρέπει να καθυστερεί μέχρι τη διαπίστωση της σοβαρότητας της ζημιάς και να προσδιοριστεί το είδος και η ποσότητα των λιπασμάτων με βάση τη ζημιά των δέντρων. Να αποφεύγονται οι ισχυρές αζωτούχες λιπάνσεις, γιατί τα δέντρα θα δώσουν πολύ ζωηρή βλάστηση που θα είναι σε βάρος της καρποφορίας. Το άζωτο να χορηγείται σε μικρές δόσεις και, αν είναι δυνατόν, με τα ποτίσματα.

Συνιστάται η αποφυγή του άμεσου κλαδέματος των δέντρων, περιμένοντας πρώτα την αντίδρασή τους την άνοιξη. Δηλαδή, κατά πόσο θα υπάρξει αναβλάστηση και σε ποια σημεία των βλαστών, των βραχιόνων ή του κορμού. Αυτό θα είναι και ο οδηγός για την αυστηρότητα του κλαδέματος. Όσο πιο σοβαρές είναι οι ζημιές τόσο πιο αυστηρό θα είναι και το κλάδεμα. Αν οι ζημιές είναι σοβαρές και υπάρχουν ξηράνσεις βραχιόνων θα πρέπει να αφαιρούνται 20-30 εκατοστά από τον κορμό. Στην περίπτωση αυτή, ή ακόμα και στην πλήρη καταστροφή ολόκληρου του υπέργειου μέρους, θα πρέπει να προσεχθούν τα σημεία αναβλάστησης. Ειδικά αν τα δέντρα είναι εμβολιασμένα σε υποκείμενο και το δέντρο αναβλαστήσει κάτω από το σημείο εμβολιασμού ή από τη ρίζα (δηλαδή από το υποκείμενο), τότε θα πρέπει να ακολουθήσει επανεμβολιασμός, Εναλλακτικά στις τελευταίες περιπτώσεις και αν τα δέντρα είναι μεγάλης ηλικίας και ήταν ήδη μειωμένης παραγωγής, μπορεί να γίνει εκρίζωση και επαναφύτευση. Κλείνοντας, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι το ψύχος του χειμώνα είναι απαραίτητο για τη φυσιολογική έξοδο των δέντρων από τον λήθαργο. Η μη κάλυψη των αναγκών σε ψύχος προκαλεί σοβαρά προβλήματα στην ανάπτυξη των ανθοφόρων οφθαλμών, στην ανθοφορία και στην καρποφορία.

Γράφουν: Σταύρος Βέμμος, καθηγητής Δενδροκομίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών

-Διαφήμιση-
gaia-sense