Γιατί φεύγουν οι ξένοι εργάτες γης από την Ελλάδα

Με αφορμή την έναρξη της συγκομιδής σε ορισμένα αγροτικά προϊόντα εντάσεως εργασίας, αλλά και τις ανάγκες των μονάδων μεταποίησης και τυποποίησης που ακολουθούν, η «ΥΧ» φέρνει στο επίκεντρο της συζήτησης το μεγάλο θέμα της απασχόλησης των εργατών στον πρωτογενή τομέα.

Συνομιλήσαμε με αγρότες, ακαδημαϊκούς και εργάτες γης για το χρόνιο, πολυδιάστατο και δυσεπίλυτο αυτό πρόβλημα, σε μια προσπάθεια να εντοπιστούν συγκεκριμένα σημεία που χρήζουν άμεσης βελτίωσης, αλλά και πρακτικές προτάσεις προς την κατεύθυνση αυτή.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το πρόβλημα δεν παρουσιάζει σε όλες τις περιοχές την ίδια ένταση ούτε τα ίδια χαρακτηριστικά. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιοι κοινοί παράγοντες, όπως για παράδειγμα η ολοένα και μεγαλύτερη έλλειψη εργατών, η αύξηση του εργατικού κόστους και η μεγάλη γραφειοκρατία. Ορισμένες από αυτές τις πτυχές φωτίζει και το πρόσφατο βιβλίο του επίκουρου καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου Απόστολου Καψάλη, που πραγματεύεται το ζήτημα της απασχόλησης των μεταναστών.

Οι ανάγκες του πρωτογενούς τομέα σε εποχικό και μόνιμο εργατικό δυναμικό είναι δύσκολο να αποτιμηθούν με μεγάλη ακρίβεια. Κατά καιρούς, εκτιμήσεις παραγωγών τις οριοθετούν σε τουλάχιστον 40.000 – 50.000 ετησίως. Αν και το ΥΠΑΑΤ δεν έχει προβεί σε κάποια επίσημη αποτύπωση των υπαρχουσών αναγκών, αυτή προκύπτει έως έναν βαθμό έμμεσα από την πρόσφατη ΚΥΑ διετούς ισχύος που προσδιορίζει τις διαθέσιμες θέσεις εργασίας για απασχόληση μετακλητών πολιτών από τρίτες χώρες.

Στην εν λόγω απόφαση, προβλέπονται για τη διετία 91.630 θέσεις εποχικής εργασίας στον πρωτογενή τομέα, κατανεμημένες ανά περιφερειακή ενότητα (νομό). Μαζί με τις θέσεις εξαρτημένης εργασίας, o συνολικός αριθμός διαθέσιμων θέσεων απασχόλησης στον πρωτογενή τομέα φτάνει τις 113.467, δηλαδή τις 56.733 ανά έτος.

Επιπλέον, προβλέπονται ακόμα 20.000 θέσεις μέσω των διακρατικών συμφωνιών Ελλάδας – Μπαγκλαντές και Ελλάδας – Αιγύπτου που, ωστόσο, μέχρι στιγμής και παρά την ψήφισή τους στη Βουλή, δεν έχουν κάποιο ουσιαστικό αντίκρισμα. Σε κάθε περίπτωση, τα ανωτέρω αριθμητικά στοιχεία και εκτιμήσεις δείχνουν την έκταση των αναγκών και τη σημασία του ζητήματος.

Α. Καψάλης: Τα καίρια σημεία που χρήζουν αλλαγών στο καθεστώς των μεταναστών εργατών

O Δρ. Απόστολος Καψάλης, πρόσφατα παρουσίασε το βιβλίο του, με τίτλο «Μετανάστες εργάτες γης: Καθεστώτα εξαίρεσης στην εργασία και στην κινητικότητα» (εκδόσεις «Άπαρσις»). Όπως δήλωσε στην «ΥΧ», «το βιβλίο εκκινεί από την ανάλυση του ιδιαίτερου νομικού πλαισίου που εφαρμόζεται τόσο στο πεδίο της μετανάστευσης όσο και σε αυτό της εργασίας των αλλοδαπών εργατών γης στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα, αναδεικνύει τις πτυχές εκείνες που διαμορφώνουν ένα εργατικό δίκαιο εξαίρεσης για την εν λόγω κατηγορία μισθωτών σε σχέση με τα γενικώς ισχύοντα στην ελληνική εργατική νομοθεσία. Στη βάση διαχρονικά του στοιχείου της άμεσης γεωργικής εργασίας και πιο πρόσφατα της πληρωμής και ασφάλισης μέσω εργοσήμου.

Παράλληλα, στον βαθμό που το θεσμικό πλαίσιο της νόμιμης μετανάστευσης (διαδικασίες της μετάκλησης και της εποχικής εργασίας) αφορά σχεδόν αποκλειστικά τον αγροτικό τομέα, η μελέτη αποτιμά τη λειτουργία του εν λόγω συστήματος με έμφαση στις νέες προκλήσεις που αναδύονται την τελευταία τριετία εξ αφορμής και της κρίσης πανδημίας».

Ζητήσαμε από τον καθηγητή να μας παραθέσει ορισμένα συμπεράσματα που περιλαμβάνονται στο βιβλίο και φωτίζουν καίριες πτυχές του ισχύοντος πλαισίου διαμονής και απασχόλησης. Πρόκειται για σημεία που πιθανώς να περιγράφουν μια αποσπασματική λογική αντιμετώπισης του προβλήματος από πλευράς πολιτείας, ενώ φέρνουν στο προσκήνιο χρόνιες ελλείψεις και παθογένειες του εγχώριου συστήματος.

1. Συνθήκες διαβίωσης που απομακρύνουν τους αλλοδαπούς: Το ελληνικό σύστημα μετακλήσεων –συμπεριλαμβανομένης και της ειδικής άδειας εργασίας του άρθρου 13Α του ισχύοντος σήμερα Κώδικα Μετανάστευσης (Ν. 4251/2014)– σε συνδυασμό με την ελαστική εργασία που απορρέει από το ειδικό πλαίσιο μισθωτής απασχόλησης στον αγροτικό τομέα, εξασφάλιζαν μέχρι πρόσφατα, αν και με δυσκολίες, την ομαλή λειτουργία της αγροτικής παραγωγής. Από τη μία, για τους λίγες χιλιάδες επίσημα διαμένοντες και νόμιμα απασχολούμενους μετανάστες εργάτες γης επικρατούσε η επισφάλεια του καθεστώτος διαμονής και η ελαστικότητα της εργασίας.

Από την άλλη, για τους πολλές δεκάδες χιλιάδες παράτυπα διαμένοντες κυριαρχούσε η αδήλωτη εργασία, ο φόβος της απέλασης και οι συνθήκες σοβαρής εργασιακής εκμετάλλευσης, για τις οποίες η Ελλάδα καταδικάστηκε από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου το 2017.

Αυτές οι συνθήκες διαβίωσης και απασχόλησης λειτουργούν αθροιστικά πλέον τα τελευταία λίγα χρόνια ως παράγοντες απώθησης αλλοδαπών εργατών γης, κατ’ αρχάς από την αγροτική απασχόληση. Πρέπει, δε, να τονιστεί ότι εκτός από τον αγροτικό τομέα και οι κλάδοι του επισιτισμού-τουρισμού και των κατασκευών γνωρίζουν άνθηση και σοβαρές ελλείψεις σε εργατικά χέρια.

Οι επισφαλείς όροι διαμονής και απασχόλησης, ωστόσο, των μεταναστών, όχι μόνο στη γεωργία, φαίνεται ότι εντείνουν την τάση εξόδου τους και από την ίδια τη χώρα. Σύμφωνα με τα πρώτα ευρήματα της πρόσφατης απογραφής πληθυσμού, ανάμεσα στα έτη 2011-2022 εγκατέλειψαν τη χώρα περίπου 650.000 άτομα, οι μισοί μόνο εκ των οποίων υπολογίζεται ότι είναι νέοι Έλληνες υψηλής ειδίκευσης.

2. Πιο ευνοϊκό καθεστώς νομιμοποίησης σε άλλες χώρες της ΕΕ: Η τάση εκ νέου μετακίνησης προς άλλες βορειότερες ευρωπαϊκές χώρες ενισχύθηκε ιδίως την τελευταία τριετία και από εθνικά προγράμματα νομιμοποίησης της διαμονής και της κοινωνικής ένταξης μεταναστών σε άλλες χώρες και σε πολλούς κλάδους απασχόλησης, ιδίως στον αγροτικό. Οι παρεμβάσεις αυτές, συχνά στο δικαιολογητικό πλαίσιο αντιμετώπισης της πανδημίας, αναμφίβολα λειτουργούν ως πόλος έλξης μεταναστών που έχουν ήδη φτάσει και εργάζονται στην Ελλάδα και, μάλιστα, με όρους ανταγωνισμού μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών, σε ό,τι αφορά την κάλυψη των κενών εργατικών χεριών.

Στην περίπτωση της Ελλάδας, ιδίως από τις αρχές του 2020, επιλέγεται μια διαφορετική μέθοδος αντιμετώπισης των αναγκών των αγροτικών επιχειρήσεων με δύο πτυχές. Αφενός, με τη διοικητική διευκόλυνση της υπαγωγής στην ειδική άδεια εργασίας του προαναφερθέντος άρθρου 13Α. Αφετέρου, με την εισαγωγή της κατά παρέκκλιση διαδικασίας του 16ου άρθρου του Ν. 4783/2021. Η ρύθμιση αυτή (που αντικαθιστά από πέρυσι τον Ιούλιο τη διαδικασία του άρθρου 13Α) στοχεύει αρχικά στην απλή διοικητικά πρόσληψη Αλβανών μεταναστών εργατών γης από τη γειτονική Αλβανία, κυρίως, αν όχι αποκλειστικά, στη Βόρεια Ελλάδα. Και τα δύο αυτά μέτρα είχαν ως σκοπό τη διευκόλυνση της απασχόλησης παράτυπα διαμενόντων αλλοδαπών, υπό την προϋπόθεση όμως μιας ήδη ειλημμένης απόφασης εκ μέρους τους για εργασία στον αγροτικό τομέα».

3. Περιορισμοί και ελλείψεις που «ακουμπούν» στις ανθρώπινες ανάγκες: Ωστόσο, η ελληνική πολιτεία αδράνησε στο σημαντικότερο ίσως σκέλος, αυτό της προσέλκυσης εργαζομένων, μέσω της παροχής κινήτρων για τη διατήρηση –εάν όχι την αύξηση– του αριθμού των μεταναστών γεωργικών μισθωτών. Η τακτοποίηση του καθεστώτος διαμονής αυτών των μόνιμα εγκατεστημένων αλλοδαπών με όρους ασφάλειας δικαίου, η εξασφάλιση της προοπτικής της οικογενειακής επανένωσης, η μέριμνα για κοινωνική ένταξη και αξιοπρεπείς όρους διαβίωσης αποτελούν απαραίτητες προϋποθέσεις επίλυσης του μείζονος και διαρκώς αυξανόμενου προβλήματος της έλλειψης εργατικών χεριών».

Ταυτόχρονα, η στροφή για πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας στη σύναψη διμερών συμβάσεων εποχικής μετάκλησης εργατών γης με μακρινές ασιατικές χώρες ενέχει ένα διπλό κίνδυνο-ρίσκο. Πρώτον, την παραγνώριση της αναγκαιότητας τακτοποίησης των συνθηκών διαμονής και απασχόλησης των ήδη εγκατεστημένων αλλοδαπών εργατών γης και, δεύτερον, την υποτίμηση των δυνατοτήτων κυκλικής μετανάστευσης μεταναστών από γειτονικές χώρες, από τις οποίες η μετακίνηση είναι χαμηλού κόστους και δυσκολίας.

Απασχόληση στον αγροδιατροφικό τομέα της ΕΕ (2008 – 2021, χιλ. άτομα)

Πηγή: Eurostat, EU LFS

Τι δηλώνουν οι αγρότες

Η «ΥΧ» συνομίλησε με παραγωγούς από διάφορες περιοχές της χώρας, που απασχολούνται σε προϊόντα, τα οποία παραδοσιακά παρουσιάζουν σημαντικές ανάγκες σε εργατικό δυναμικό. Πολλά απ’ όσα μας είπαν συγκλίνουν με πολλά από τα προαναφερθέντα συμπεράσματα.

Υποστελέχωση υπηρεσιών και μεγάλες καθυστερήσεις

Κατά τον Μιχάλη Βιαννιτάκη, παραγωγό θερμοκηπιακών κηπευτικών και αντιπρόεδρο του Αγροτικού Συλλόγου Ιεράπετρας, η όλη διαδικασία νομιμοποίησης και απασχόλησης των εργατών χαρακτηρίζεται σε ορισμένες περιοχές από τεράστιες καθυστερήσεις και εντελώς απρόβλεπτα χρονοδιαγράμματα που διαλύουν τον προγραμματισμό των αγροτών:

«Ας ξεκινήσουμε από το πρώτο στάδιο, που είναι ο έλεγχος που πραγματοποιεί η αποκεντρωμένη διοίκηση για να επιβεβαιώσει ότι ο εργοδότης πληροί τις προϋποθέσεις για να καλέσει και να απασχολήσει έναν αλλοδαπό.

Σε περιοχές όπου οι υπηρεσίες αλλοδαπών και μετανάστευσης είναι επαρκώς στελεχωμένες, η διαδικασία μπορεί να διαρκέσει 15 – 20 ημέρες. Σε άλλες περιοχές, όμως, με λίγα άτομα για την εξυπηρέτηση των αγροτών και μεγάλες ανάγκες σε εργάτες, η ίδια διαδικασία μπορεί να χρειαστεί ακόμα και δύο μήνες. Δηλαδή, να ελέγξει η αρμόδια υπηρεσία το ΟΣΔΕ του αγρότη – εργοδότη και το Ε3 του. Πρόκειται για καθυστερήσεις που μας ταλαιπωρούν στην υπηρεσία του Λασιθίου χωρίς φυσικά να φταίνε οι υπάλληλοι.

Προχωρώντας στο επόμενο στάδιο, η πρεσβεία πρέπει να ελέγξει αν ο εργαζόμενος πληροί τις προϋποθέσεις για να μεταβεί στην Ελλάδα. Μιλάμε, για παράδειγμα, για τις ελληνικές πρεσβείες στο Ισλαμαμπάντ (Πακιστάν), στο Νέο Δελχί (Ινδία, αλλά εξυπηρετεί και για τους πολίτες από το Μπαγκλαντές), στο Κάιρο και στην Αλεξάνδρεια (Αίγυπτος).

Εδώ υπάρχει μια ακόμα πιο χρονοβόρα μάχη με τη γραφειοκρατία, καθώς έχουμε δει η διαδικασία να ολοκληρώνεται ακόμα και μετά από έξι μήνες. Εξίσου μεγάλο πρόβλημα είναι ότι ο αγρότης – εργοδότης δεν μπορεί να κάνει καμία ασφαλή πρόβλεψη για το πότε θα ολοκληρωθεί η διαδικασία.

Έτσι συχνά αντιμετωπίζει τα δύο άκρα. Δηλαδή, είτε ο εργάτης να φτάνει νωρίς στον εργοδότη και να πρέπει να περιμένει μέχρι να ξεκινήσει να εργάζεται νόμιμα ή, ακόμα χειρότερα, να φτάνει στο τέλος της συγκομιδής, ενώ υπάρχουν και περιπτώσεις που μπορεί να μην προλαβαίνει καν να εργαστεί. Σε αυτή την περίπτωση, όμως, ο αγρότης είναι υποχρεωμένος να δεχτεί τον εργάτη, ακόμα και αν δεν έχει πλέον να του προσφέρει απασχόληση».

Ο κ. Βιαννιτάκης καταλήγει με τις προτάσεις του για τη βελτίωση των προβλημάτων: «Θεωρώ ότι με την πρόσληψη κάποιων δεκάδων υπαλλήλων σε υπηρεσίες της Αποκεντρωμένης, η κατάσταση θα βελτιωθεί αισθητά σε όλη τη χώρα. Επιπλέον, οι αρμόδιοι θα πρέπει να δουν ξανά τη διαδικασία και τα πολλά μπρος – πίσω και τους αχρείαστους ελέγχους που δημιουργούν καθυστερήσεις. Για παράδειγμα, όταν προχωράς τη μετάκληση διαδικτυακά, πρέπει και πάλι να την ελέγξει υπάλληλος της Αποκεντρωμένης για να προχωρήσει».

Μη φιλικό καθεστώς, προς τις ανάγκες των εργατών

Ο Σπύρος Σινγκ αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση, καθώς ήρθε από την Ινδία το μακρινό 1988 ως εργάτης γης και σήμερα διαθέτει τη δική του εκμετάλλευση κηπευτικών έκτασης 1.000 στρεμμάτων στα Μέγαρα. Έχοντας βιώσει από πρώτο χέρι τις δυσκολίες και από τις δύο πλευρές, περιέγραψε στην «ΥΧ» πολύ γλαφυρά τους τομείς όπου πάσχει το σύστημα σήμερα:

«Πρώτον, τα κριτήρια νομιμοποίησης των αλλοδαπών είναι πολύ δύσκολα στην Ελλάδα. Δεύτερον, η διαδικασία επανένωσης του εργάτη με την οικογένειά του είναι επίσης μια πολύ δύσκολη διαδικασία σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ιταλία, η Γερμανία, η Ισπανία και η Πορτογαλία. Αυτοί είναι δύο βασικοί λόγοι που ο κόσμος φεύγει από την Ελλάδα ή δεν έρχεται στη χώρα και προτιμά άλλους προορισμούς για να εργαστεί».

Αξίζει να σημειωθεί ότι πολίτης από τρίτη χώρα που θα απασχοληθεί στην Ελλάδα με εργόσημο για περίοδο εννέα μηνών μέσα στο έτος θα πρέπει, μόλις συμπληρωθεί το ενιάμηνο, να επιστρέψει στη χώρα του και δεν μπορεί να παραμείνει στην Ελλάδα. Όπως σημείωσαν παραγωγοί από την Κρήτη, «αυτή η πρόβλεψη είναι εξόχως προβληματική και για τον εργοδότη, που μπορεί να μείνει χωρίς τον εργάτη στην κορύφωση της παραγωγής, αλλά και για τον εργάτη.

Ο τελευταίος, αφού έχει περάσει όλη την ταλαιπωρία να έρθει στη χώρα μας, πρέπει υποχρεωτικά να ξαναφύγει με ό,τι μπορεί να συνεπάγεται αυτό σε έξοδα στα οποία πρέπει να μπει».

Στα 5.000 δολάρια η νομιμοποίηση μέσω κυκλωμάτων

Ενδιαφέρουσα είναι η άποψη εργάτη γης, που ήρθε πρόσφατα στην Ελλάδα από ασιατική χώρα και θέλησε να διατηρήσει την ανωνυμία του, ο οποίος έκανε λόγο στην «ΥΧ» για μηχανισμούς εκμετάλλευσης που δρουν ως «παραμάγαζα» κοντά, ή ακόμα και μέσα στις ελληνικές πρεσβείες της Ασίας.

«Υπάρχουν μηχανισμοί σε χώρες που δείχνουν ανοχή στη διαφθορά. Υπάρχουν άνθρωποι που κερδοσκοπούν εις βάρος ανθρώπων που προσπαθούν να φύγουν από τη χώρα τους και να εργαστούν στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες. Επωφελούνται από τις χρονοβόρες διαδικασίες και προσφέρονται να διευκολύνουν τους μετανάστες με ένα τίμημα που μπορεί να φτάνει και τα 5.000 δολάρια ανά κεφάλι».

Μεγάλη η μείωση των εργατών μέσα σε λίγα χρόνια

Ο Τάσος Χαλκίδης, ροδακινοπαραγωγός από την Ημαθία, θεωρεί ότι η φετινή χρονιά δεν θα είναι τόσο απαιτητική σε ανάγκες συγκομιδής ροδάκινων: «Μέχρι στιγμής τουλάχιστον, φαίνεται ότι οι ανάγκες δεν θα είναι οι ίδιες με πέρσι. Αυτό δίνει κάποια ευελιξία στον παραγωγό που πέρσι, πάνω στην ανάγκη του να βρει εργάτες, πλήρωνε όσο – όσο.

Γενικά, η διαδικασία απασχόλησης πολιτών από την Αλβανία κυλάει ομαλά και χωρίς μεγάλες καθυστερήσεις, με μοναδική εξαίρεση τη χρονοβόρα διαδικασία έκδοσης ΑΜΚΑ από τον ΕΦΚΑ. Πάντως, οι διαθέσιμοι εργάτες σήμερα ίσως είναι και το 1/3 σε σύγκριση με πριν από λίγα χρόνια». Από την πλευρά του, ο Θοδωρής Παπακωνσταντίνου, επίσης ροδακινοπαραγωγός από την Ημαθία, θεωρεί ότι οι Αλβανοί προτιμούν πλέον να μεταβούν σε άλλες χώρες, λόγω υψηλότερων αμοιβών, αλλά και πιο εύκολων διαδικασιών νομιμοποίησης και παραμονής για τους αλλοδαπούς.

Ο Κώστας Κωνσταντινίδης από την Πέλλα θέτει έναν διαφορετικό προβληματισμό σε σύγκριση με τους συναδέλφους του: «Αντί να αναζητάμε διαρκώς την αιτία του εργατικού προβλήματος στους αλλοδαπούς, θα πρέπει να δούμε γιατί τις τελευταίες δεκαετίες οι Έλληνες σταμάτησαν να απασχολούνται οικογενειακώς στα χωράφια και γιατί υπάρχει τόσο μεγάλη μείωση στους πραγματικούς αγρότες. Θεωρώ ότι οι πραγματικοί παραγωγοί μπορεί να είναι ακόμα και το 1/5 των δηλωμένων στο ΟΣΔΕ. Αυτή η αλλαγή αποτελεί το μεγαλύτερο πρόβλημα για την απασχόληση στον πρωτογενή τομέα».

Σε πρόσφατη έρευνα (Μάιος 2023) της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με θέμα «Συλλογή δεδομένων για το καθεστώς κοινωνικής ασφάλισης των εποχικών εργατών στον αγροδιατροφικό τομέα μετά την Covid -19», αναφέρεται ότι «σύμφωνα με στοιχεία της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού της ΕΕ, το 2008, στην ΕΕ των 27, υπήρχαν 10,5 εκατομμύρια άτομα, ηλικίας 15 ετών και άνω απασχολούμενα στον τομέα της γεωργίας. Το 2021, ο αριθμός αυτός μειώθηκε στα 6,9 εκατομμύρια άτομα.

Αντίθετα, οι κλάδοι της μεταποίησης τροφίμων και ποτών συνέχισαν να απασχολούν σχετικά σταθερά αριθμό εργαζομένων κατά την ίδια περίοδο αναφοράς. Σε επίπεδο ΕΕ των 27, το 2021, περίπου 4 εκατομμύρια εργαζόμενοι απασχολούνταν στην παρασκευή προϊόντων διατροφής (ήταν 4,2 εκατομμύρια το 2008) και περίπου 402.000 εργαζόμενοι απασχολούνταν στην παραγωγή ποτών (ήταν 429.000 το 2008)».